Eutiquio Flores Sánchez
Mtro. Indígena ñahñu, del Valle del Mezquital Hgo.

El cerdo, el burro y el gato.

-Un día, el cerdo se percató,
que el burro lo pusieron a trabajar muy duro,
que no era normal, entonces;
-El cerdo se acerca a él y le dice:
C. -¿Porqué trabajas tanto Don burro?
-El burro le contestó de mala gana y con una voz ronca,
B. -trabajo para comer,
-El cerdo insistió;
C. -¿y porque no descansas como yo?,
B. - Es que si no trabajo no como,
C. -¿Para qué traes mucha leña?
- El burro como que se hizo que no escuchó,
empezó a sacudirse las orejas como diciendo no sé.
-El cerdo volvió a insistir.
C. -¿Porqué traes mucha leña don burro?
B. - Porque yo trabajo para comer,
-Respondió el burro,
diciendo esto se alejó rumbo al bosque.
-El burro regresa con su viaje.
y el cerdo estaba atento y le insiste,
C. -Anda Don burro, dígame,
para que quieren tanta leña.
-El burro se quedó callado.
-El cerdo insiste.
C. -Anda don burro dígame no sea malito.
-El burro siguió callado.
C. - bueno si me dices te doy mi maíz que me dan.
-El burro siguió sacudiéndose las orejas.
El cerdo insiste.
C. - Si dime para qué quieren mucha leña.
-Diciendo esto le arrimó la bandeja que tenia maíz,
viendo esto don burro decide decirle algo.
B. - Lo que pasa es que, es que,
es para calentar mucho agua, pero mucha agua.
-El cerdo no entiende y pregunta:
C. -¿ Y para qué quieren mucho agua caliente?
-En eso don burro terminó el maíz que le habían dado,
y se aleja de nuevo por el bosque.
-El cerdo se quedó pensativo.
C. - Ahora que regrese don burro le voy a preguntar
para qué quieren mucha agua caliente.
-Pasó un buen rato, y vuelve a aparecer don burro,
-Llegó otra vez don burro y tiró su leña.
-Nuevamente el cerdo se le acerca y le dice,
C. -.Anda don burro dígame para que quieren tanta leña,
y te doy todo mi maíz que me dan,
- Diciendo esto, le arrimó su maíz que iba a comer ese día.
-Don burro como pocas veces le dan maíz decidió
decirle algo.
B. - no, no sé, lo que he oído es que hoy,
me toca traer mucha leña
y mañana voy a acarrear mucho agua.
-Diciendo esto se alejó para perderse en el bosque.
Al día siguiente llegó muy temprano con dos cueros de agua.
-La noche anterior el cerdo no pudo dormir pensando porque
no entendía para qué mucha leña y para qué mucho agua.
-Nuevamente se le acerca para preguntarle a don burro,
C. - don burro no sea malito anda dígame para que quieren
mucha leña y mucho agua, anda dígame.
B.- Ya te dije que yo trabajo para comer.
C.- Anda dígame por favor,
y te doy todo mi maíz que me dan.
-El cerdo le suplicó tanto que,
el burro no resistió de ver tanto maíz,
empezó a decir algo que el había escuchado.
B. - Quién sabe,lo que he oído es que van a bañar a un catrín,
por eso necesitan mucha leña y mucho agua,
y muy caliente.
-Toda esta conversación,
don gato había estado escuchando y muy atento,
y entre su pensamiento decía:
G. -pase lo que pase yo mañana, como manteca.
-Diciendo esto se lameaba los bigotes.

Rä tsudi, ra n'ondo n'e ra mixi

- N'a ra pa, ra tsudi bi unga ngueda ge,
ra n'ondo xa mi npefi nduthi,
hi mi jabu nzäntho, hange;
ra tsudi bi zudi n'e bi y'ambi:
C. -¿ Hänja xa gi mpefi ntsedi nda n'ondo?
- Ra n'ondo bi dädi ma cue n'e ma ndäm'iä,
B.- Nuga di mpefi pa ga ñuni,
- Ra tsudi bi yopä n'ani;
C. -¿hänja hin gi tsaya nguga?
B. -M'u hinga mpefi hinga ñuni,
C. - ¿hanja gui ha ndunthi ya zaa?
-Ra nondo bi nhotä xägu
bi mudi bi hut'ä ya gu, ngu bi ñ'ena hina.
- Ra tsudi bi yopä n'ani.
C. -¿ Hanja gui theni ndunthi ya zaa da nondo?
B. - 'mu hinga pefi hin ga ñuni,
- Bi dädi ra nondo,
man'ä bi medi ha ra mboza.
- Ra n'odo ba pengi mi ndu.
ra tsudi xa mi fatho né bi yopä y'anbi,
C. -ha nda n'ondo xiki,
hänja n'e ndunthi ya zaa.
- Ra n'ondo hinte bi maa.
- Ra tsudi bi yopä y'anbi
C. -haa xiki ogra tsom'ui nda n'ondo.
- Ra n'ondo himbi d¨di.
C. -mu gi xiki ga 'ra'i ma dethä nu'ä t'aki.
- Ra n'ondo bi hät'ä ya gu.
-Ra tsudi bi yopä n'ani.
C. -ha xiki hanja ma nthoni juadi ya zaa.
- Man'ä bi gotui ra motza detha,
ra nda n'ondo ngu hi mi ne'ma dä maa.
B. -un'ä ja ngetho ge, ge,
Ma dä m'ati ndunthi ra dehe, xa ndunthi,
Ra tsudi hinbi bädi bi yopä n'ani;
C. - te dä t'otue ndunthi ra pathe?.
- Ra n'ondo bi dege un'ä ra dethä xki t'umbi
Bi mengi ma n'aki ha ra nboza
-Ra tsudi xa mi nbeni
C. - nubia dä pengi ra da n'odo ga yopä andui
Hanja n'e ndunthi ya pathe
bi thogi tsu, ba pengi ra nda n'ondo,
Bi zoho ma n'aki ra nda n'ondo bi fotuu ya zaa
-Man'aki bi juni pa bi y'ambi,
C. -Hä nda n'ondo xiki hänja n'e nduthi ya zaa
ha ga 'ra'ä ma dethä nu'ä xä t'akä ra paya
-Man'ä bi gotui ra ntsi
-Ra nda n'ondo higa nzäntho tsi ra tethä bi beni
dä xipi te rä za.
B. - hina, hindi padi, un'ä xtä ode ge nubia ra paya
ga ndetho ga thenga ya zaa,
ri xudi ma ga tenga ra dehe
-Man'ä bi ma ma n'aki ha ra mboza.
- ra hix'ä bi zoho brä 'hñä yo xifri ga dehe,
-Ma nxui rä tsudi hinte bi n'ähä ngetho
hänja mi n'e ndunti ra zaa n'e ndunthi ra dehe.
ma n'aki bi joni co ra nda n'ondo n'e bi y'ambi,
C. - Nda n'ondo o gra ts'onui xikägi te da t'otue
un'ä ra zaa n'e nuä ra dehe, hä xiki.
B. - Nuga di xi'i ge di mpefi pa ga ñuni,
C. - Hää xikägi con mbante,
Ha gä 'ra'i gatho ma dethä un'ä t'aki
-Ra tsudi xa mi api mbänte,
ra n'ondo himbi zeti o bi hiandi ya dethä
bi mudi bi xipi un'ä xki 'yode.
B. -di fä'ä,
un'ä xta ode ge ma dä zatä n'ä ra mboho n'ä
hange ma toni ndunthi ya zaa ne ra dehe n'ä
xa trä pa n'a. _mam'ä bi ma.
- Gatho nuna nhäni
ra nda mixi xa mi 'ami ya gu mi oxtho
- ha ra mfeni mi ena,
G. - Dä nja 'ä dä nja ri xudi ga tsi ma ndega.
- Man'ä mi texä ya juni.